Hoe trauma’s een ‘cultuur’ worden…

Opeens sloeg de vlam in de pan, april 2018 in Nicaragua!    Verbijstering alom, in Nicaragua zelf en onder de Nederlanders die Nicaragua goed kennen.
Na de eerste periode van ontzetting en heftige reacties aan vele kanten, komen nu de verklaringen, de toelichtingen, de pogingen het te begrijpen. Over het ontbreken van een luisterend oor naar de bevolking, over de top-down bestuurscultuur en opnieuw, hoe er ook na 200 jaar onafhankelijkheid van Spanje nog steeds geen geciviliseerde politieke cultuur bestaat, noch democratische leiders zijn opgestaan.

Een crisis brengt veel aan het licht. Het rakelt alle politieke, economische, sociale tegenstellingen op en trekt vele registers open van emoties die mensen in zich hebben: niet alleen woede, verdriet, haat, angst, maar ook grote onrust, onzekerheid, wanhoop, machteloosheid. Overlevingsstrategieën schieten omhoog zoals vechten of vluchten of verlamd raken, maar ook komen onverwachte zaken naar boven. Zoals moed, helderheid, verbondenheid. Daar zit overigens een logica in*.

In alle analyses over Nicaragua, van toen en nu, is er iets dat steeds opvalt: dat wat ontbreekt is inzicht en erkenning wat de invloed van psychotrauma’s is. Hoe de politiek mensen kan traumatiseren en welke invloed een getraumatiseerde bevolking heeft op de politiek.
Pas toen ik zelf een PTSS doormaakte realiseerde ik me met terugwerkende kracht hoe veel van ‘de cultuur’ van Nicaragua kenmerken vertoont van een PTSS, een Posttraumatische stressstoornis. De heftig oplaaiende gevoelens van woede en haat, afgewisseld met donkere perioden van moedeloosheid en onverschilligheid, het wantrouwen, het vijanddenken. Maar ook het zwart/wit denken, het beschuldigen (projecteren), het zijn alle uitingen van ontreddering en strategieën om met diepe wanhoop, emoties en grote onzekerheid om te gaan. Zonder dat we in de gaten hebben dat deze op zich, weer grote onzekerheid en instabiliteit veroorzaken.

Op uitnodiging van het Centro Antonio Valdivieso gaf ik in 2004 een training ‘Trauma en Ontwikkeling’ van drie dagen aan psychologen uit Nicaragua, Costa Rica, Argentinië en Mexico. De bottom-up methoden die ik hier bracht waren vernieuwend, maar verder hoefde het voor de deelnemers geen betoog dat trauma’s de cultuur in Latijns-Amerika geheel beïnvloeden. Dat was heel duidelijk. Voor hen. Voor mij.
Het was daarom goed te lezen dat Minister Sigrid Kaag onlangs in een interview in de Volkskrant zei: “We beginnen een Mental Health programma. De geestelijke gezondheidszorg wordt nu heel erg vergeten”. (VK 29 mei 218). Eindelijk, ik slaakte een zucht van verlichting. Eindelijk wordt het gezien. Want trauma’s worden niet gezien. Je moet ze ook leren herkennen. Zeker als een geheel volk is getraumatiseerd wordt dat niet herkend. Als je er middenin zit, dan wordt het een cultuur die voor iedereen langzamerhand normaal is geworden. ‘Asi somos, los Nicas!’ (‘Zo zijn we nu eenmaal’) is de standaardreactie, veelal gepaard gaande met een brede glimlach. Zoals ook El Gueguense een overlevingsstrategie is die tot cultuur is verworden. El Gueguense is het Nicaraguaanse volksepos over de Indianen tegen de onderdrukking van de Spanjaarden, waarin zij de Spanjaarden steeds voor de gek houden, hun ware gevoelens verborgen houden en vooral zeggen wat ze denken dat jij wilt horen.

Ik gaf traumatrainingen niet alleen aan Nederlanders in o.s. organisaties, maar ook aan migranten uit Rwanda, Burundi en Congo. Steeds is het voor de deelnemers een eyeopener meer over trauma’s te weten. Zoveel onvermogen om samen te werken, het wordt begrijpelijk als je meer over trauma’s weet. Altijd weer ontstaat er mildheid in de groepen, begrip en spijt, omdat deelnemers met terugwerkende kracht kunnen zien hoe ze zelf zijn omgegaan met hun onmacht, hoe ze afwijzend hebben gereageerd op hun familieleden en kunnen ze hun vaak onverbiddelijke opstelling in de politiek en maatschappij. Door het te zien in jezelf, kun je het herkennen in de ander. Dit inzicht maakt dat ze iets los van komen van de of-of houding, van de inflexibiliteit, dat er meer ruimte ontstaat en meer mogelijkheden zichtbaar worden.

Het is er ongemerkt ingeslopen, hele bevolkingen zijn langzamerhand terecht gekomen in zeer onveilige en angstige situaties, al vele generaties lang. Steeds weer laaien bij iedere nieuwe generatie weer min of meer dezelfde conflicten op. Steeds weer is er zoveel geweld, komen ze uit op dezelfde patstelling en moedeloosheid en machteloosheid. Het is logisch. Ouders brengen bewust of onbewust hun gevoelens, hun heftige emoties en machteloosheid over op de jongeren, zonder dat ook zij hebben geleerd hoe ermee om te gaan.
In het onderwijs, in opleidingen, we leren van alles en leren anderen over van alles. Behalve over hoe om te gaan met deze diepste gevoelens van onmacht en heftige emoties. Terwijl er inmiddels zoveel mooie, bottom-up methoden zijn ontwikkeld die al met eenvoudige technieken zoveel effect kunnen sorteren. Waardoor mensen kunnen leren omgaan met heftige gevoelens zonder volautomatisch in de bekende actie-reactie situaties terecht te komen die vooral tot dezelfde vicieuze cirkel leiden. Het zijn eenvoudige technieken die je zelf kunt toepassen, samen of in een groep. Waarin je elkaar kunt ondersteunen en de spiegel kunt voorhouden.

Het tijdschrift Vice Versa publiceerde in 2005 mijn artikel: ‘Trauma’s, doe er wat mee!’** Een aanvullend deel van het artikel werd geplaatst als webversie waarin het verslag staat van het onderzoek dat ik deed naar wat o.s. organisaties op het gebied van trauma’s doen.
Daarin zei Teyo van der Schoot (HIVOS, directeur projecten): “Vroeger dacht ik dat het een uitzondering was, maar inmiddels zie ik hoe in algemene zin het vertrouwen in overheden en in medemensen weg is. Hoe traumatische spanningen onderdeel zijn geworden van de maatschappij als geheel. Maar in beleid is dat nog niet vertaald”.

Ik ben heel blij als er onder Minister Kaag nu eindelijk serieus Mental Health programma’s op gang komen. Niet alleen voor mensen in vluchtelingenkampen. Niet alleen tegemoetkomend aan de stereotype beelden die we hebben over trauma’s. Juist voor de ‘gewone’ bevolking in Midden-Amerika, Midden-Afrika en elders, valt er zoveel te leren. En niet alleen voor hen… ook in het Westen voelen mensen uit vele geledingen zich in toenemende mate onveilig.
En het geldt ook voor de Nederlanders die Nicaragua goed kennen. Ook onze gevoelens worden weer opgerakeld nu het in Nicaragua zo uit de hand loopt. Hoe gaan wij hiermee om?

Trauma’s leren begrijpen en leren hanteren op een bewuste, toegankelijke, bottom-up manier, maakt dat je door de heftige reacties van jezelf en de ander kunt heen kijken. Dat je kunt leren oplaaiende woede, angst, haat te herkennen zonder erdoor meegesleept te worden in het zoveelste conflict. De vicieuze cirkel van meegesleept worden door heftige reacties, geweld en autoritair leiderschap kan doorbroken worden. Elders en in onszelf.

Soms haal ik het nog wel eens op, de slogan uit de jaren 70: “Suppose they gave a war and nobody came?”. Je kunt erom glimlachen, om die idealistische slogan, maar toch raakt het een kern. We leven in een wereld waarin steeds meer emoties en andere gevoelens aan de oppervlakte komen en een rol spelen in de wereldpolitiek. Het is belangrijk die gevoelens niet te negeren, de logica ervan te doorzien en serieus methoden te leren kennen hoe daarmee om te gaan. Al is het maar omdat die heftige gevoelens misschien wel de kern vormen van crises en conflicten. Niet alleen op persoonlijk vlak, maar ook op politiek, economisch en maatschappelijk gebied.

drs. Sylvia I. Saakes
* Zie mijn boek: De logica van een crisis’ (samenvatting op deze website, homepage onderaan).